• We Włoszech nadal pisano gotykiem ok. 1500 księgi liturgiczne i korespondencję handlową, a dokumenty notarialne przeważnie półgotykiem, niemniej triumf pism humanistycznych i ich krojów liter był już nieodwołalny. W całej Europie pismo gotyckie przetrwało do XVIII w., z wyjątkiem Niemiec, gdzie używano go aż do 1945 r.
• Pismo humanistyczne - W XV w.. powstaje pismo humanistyczne, czyli antykwa renesansowa - połączenie rzymskiej kapitały i karolińskiej minuskuły. W tym samym okresie powstaje też humanistyczna kursywa, czyli pismo ukośne.
• Antykwa humanistyczna – od XV w. renesansowa następnie barokowa i klasycystyczna forma. Renesansowa forma powstała w Italii, naśladując minuskułę karolińską. Z tego pisma wywodzi się kursywa zwana italiką. Oba rodzaje pisma rozpowszechniły się w Europie od XVI w., a następnie dotarły na inne kontynenty.

• Tekstura tak dalece dominowała w książkach XIV i XV wieku, że Jan Gutenberg, że swoje pierwsze czcionki użyte w 1455 roku do wydrukowania słynnej Biblii 42-wierszowej, wzorował na littera textualis quadrata, piśmie powszechnie wówczas używanym w północnej Europie.
• W ciągu kilku lat powstały drukarnie we wszystkich krajach kontynentu, w 1464 roku była już drukarnia w Rzymie, a w 1469 w Wenecji. Pracujący w Wenecji Francuz Nicolas Jenson odlał pierwsze czcionki w modnym wówczas we Włoszech piśmie antiqua. Za jego przykładem poszli inni drukarze włoscy, a za ich wzorem z kolei drukarze w innych krajach Europy i tak powstało to, co dziś uważamy za pismo drukowane.
• Kaligrafowie Niccoli i Bracciolini nie przypuszczali zapewne, że sto lat po ich śmierci zaniknie niemal zupełnie zapotrzebowanie na kaligrafów przepisujących książki.
• Średniowieczne manuskryptowe pismo gotyckie - grupa historycznie najstarszych pism wywodzących się z Europy środkowo – zachodniej wyodrębniło odmiany takie jak:

• Petrarka (zm. W 1374 r.) używał grupy pism półgotyckich, które stworzyły pewien styl i obejmowały pewne elementy kursywy, szeroko praktykowanej przez notariuszy i część humanistów (17) w XV w.
• Littera Hybrida (18) jaką stosowano po ok. 1425 r. w Niderlandach i północnych Niemczech opierała się na półgotyckim piśmie papieskich brewiów.

• Końcowy, humanistyczny okres rozpoczął się we Florencji ok. 1400 r., kiedy Poggio Bracciolini wylansował littera antiqua (19) poprawioną wersję karolińskiej minuskuły XII wiecznej Toskanii.
• Niccolo Niccoli połączył ja z własną kursywą kupiecką w 1420 stworzył w ten sposób umożliwiającą szybsze pisanie i bardziej oszczędną kursywę humanistyczną, od której w prostej linii pochodzi każde współczesne pismo europejskie.
• Oba rodzaje pisma zaprojektowano z myślą o zastosowaniu ich do przepisywania klasycznych tekstów, ale ok. 1460 r. kursywy tej (20) zaczęto używać w papieskich brewiach i korespondencji dyplomatycznej.
• Odmiany rzymskie i włoską oparto:
• Pierwszą na antiqua (ok. 1460 r.),
• drugą na kursywie (ok. 1500 r.).

• Pismo renesansowe to efekt zafascynowania ludzi Odrodzenia kulturą antyczną: także w dziedzinie pisma sięgano do czasów antycznych.
• Impuls w kierunku reformy pisma wyszedł z Italii, gdzie najłatwiej było o zabytki i teksty z czasów imperium rzymskiego, i gdzie nigdy ostre litery gotyckie nie wyparły całkowicie okrągłego pisma romańskiego.
• W odkrywaniu i adaptacji dorobku cywilizacji antycznej prym wiodła Florencja: Francesco Petrarka twierdził, że średniowieczne pismo włoskie „uraża (…) i męczy, jak gdyby do czego innego niż do czytania je wynaleziono”.
• Sięgając po teksty autorów starożytnych, florenccy humaniści nie zdawali sobie sprawy, że odczytywali je z rękopisów zapisanych w czasów renesansu karolińskiego, a więc w [IX]]-XI wieku.
• Pod koniec XIV i na początku XV wieku starania humanistów florenckich zmierzające do odrodzenia dawnego pisma (littera antiqua - jak je nazwali) zaczęły przynosić efekty.
• Wielkie zasługi w recepcji pisma humanistycznego położył Niccoli Niccolo, który w pierwszej ćwierci XV wieku prowadził słynną florencką szkołę kaligrafii. Dla tej szkoły Giovanni Poggio Bracciolini, zwany il Loggio, opracował pismo będące w gruncie rzeczy naśladownictwem dojrzałej minuskuły karolińskiej.
• Dość szybko znalazły się kancelarie i skryptoria, które zaczęły wprowadzać nowe pismo.
• Ale nie była to wierna kopia minuskuły karolińskiej, znalazły się tu bowiem elementy nieznane pismom rzymskim i karolinie, wypracowane w czasach gotyku: kropeczka lub kreseczka nad „i”, pionowy trzonek wystający ponad poziomą beleczkę w literze „t” czy okrągłe „s”.
• Dwa główne typy pisma humanistycznego to antykwa humanistyczna (jako pismo książkowe) oraz italika, kursywne pismo kancelaryjne, dokumentowe.
• Italika, zachowując wszystkie cechy kursywy, zyskała zarazem zalety pisma kaligraficznego. Z tego powodu przyjęła się w całej Europie jako uniwersalne pismo ręczne i była używana przez kilka następnych stuleci.

• Antykwa niedługo służyła jako pismo książkowe i rychło wyparł ją druk. Jednak piękno i harmonia tego liternictwa sprawiły, że stało się wzorem dla typografów włoskich opracowujących kroje czcionek drukarskich.
• Projektowaniem czcionek zajmowało się wielu wybitnych artystów Renesansu (m. in. Leonardo da Vinci), jednak zasługa stworzenia modelowej antykwy przypadła typografom weneckim z Aldusem Manutiusem na czele.
• Na jego czcionkach wzorowali się późniejsi słynni drukarze francuscy z najbardziej znanym Claudem Garamondem, a wiele rozwiązań Aldusa przetrwało do dzisiaj w nowoczesnych czcionkach drukarskich i komputerowych.
• Również Manutiusowi przypada zasługa opracowania pierwszych czcionek kursywnych, zwanych cancellaresca. Zasługi dla rozwoju druku kursywnego położył także krakowski drukarz Hieronim Wietor po raz pierwszy stosując pochyłe wersaliki, czyli KURSYWNĄ MAJUSKUŁĘ

• To wszystko style książkowe.
• Oprócz tego rozwinęły się półkursywne i kursywne style kancelaryjne używane do pisania dokumentów w zależności od ich wagi.

• Niccolo Niccoli pierwszy pisał italiką, ale to późniejsi kaligrafowie doprowadzili to pismo do doskonałości. Jednym z takich niekwestionowanych mistrzów był Ludovico degli Arrighi zwany Vicentino. Był on kaligrafem w kancelarii papieskiej, przepisywał wykwintne manuskrypty, wśród nich jest prawdopodobnie księga zamówiona w Rzymie przez króla Anglii Henryka VIII i dziś przechowywana w British Library.
• Arrighi był jednak kaligrafem postępowym i projektował czcionki dla drukarzy. Widząc niesłabnącą popularność pisma cancellarescha wydał w 1522 roku podręcznik do nauki kaligrafii zatytułowany "La Operina di Ludovico Vicentino da imparare di scrivere littera cancellarescha".
• Mistrz wypisał ręcznie całe strony, które następnie zostały wycięte w drzeworycie i wydrukowane. Książka okazała się natychmiastowym bestsellerem i spowodowała lawinę. Dwa lata później wenecki nauczyciel kaligrafii Giovanantonio Tagliente wydał swoją "Opera che insegna a scrivere", która doczekała się kilkudziesięciu wydań. Od tego czasu co kilka lat wydawano podręczniki kaligrafii.

Pismo renesansowe to efekt zafascynowania ludzi Odrodzenia kulturą antyczną - także w tej dziedzinie sięgano do czasów antycznych. Impuls w kierunku reformy pisma wyszedł z Italii, gdzie najłatwiej było o zabytki i teksty z czasów imperium rzymskiego, i gdzie nigdy ostre litery gotyckie nie wyparły całkowicie okrągłego pisma romańskiego.
https://pl.wikipedia.org/wiki/Pisma_renesansowe

W odkrywaniu i adaptacji dorobku cywilizacji antycznej prym wiodła Florencja: Francesco Petrarca twierdził, że średniowieczne pismo włoskie „uraża (…) i męczy, jak gdyby do czego innego niż do czytania je wynaleziono”. Sięgając po teksty autorów starożytnych, florenccy humaniści nie zdawali sobie sprawy, że odczytywali je z rękopisów zapisanych w czasach renesansu karolińskiego, a więc w IX-XI wieku. Pod koniec XIV i na początku XV wieku starania humanistów florenckich zmierzające do odrodzenia dawnego pisma (littera antiqua - jak je nazwali) zaczęły przynosić efekty. Wielkie zasługi w recepcji pisma humanistycznego położył Niccoli Niccolo, który w pierwszej ćwierci XV wieku prowadził słynną florencką szkołę kaligrafii. Dla tej szkoły Giovanni Poggio Bracciolini, zwany il Loggio, opracował pismo będące w gruncie rzeczy naśladownictwem dojrzałej minuskuły karolińskiej. Dość szybko znalazły się kancelarie i skryptoria, które zaczęły wprowadzać nowe pismo. Ale nie była to wierna kopia minuskuły karolińskiej, znalazły się tu bowiem elementy nieznane pismom rzymskim i karolinie, wypracowane w czasach gotyku: kropeczka lub kreseczka nad „i”, pionowy trzonek wystający ponad poziomą beleczkę w literze „t” czy okrągłe „s”. Dwa główne typy pisma humanistycznego to antykwa humanistyczna (jako pismo książkowe) oraz italika, kursywne pismo kancelaryjne, dokumentowe.

Kursywa – termin oznaczający używanie znaków pisarskich w postaci pochylonej, przy czym jego stosowanie odnosi się zarówno do pisma ręcznego (także w alfabetach wcześniejszych niż łaciński), jak i pisma maszynowego (czcionka lub font).

Obecnie w potocznym języku polskim, za sprawą wpływu terminologii angielskiej, synonimem kursywy został również italik w znaczeniu każdego użycia kroju pisma w odmianie pochyłej, aczkolwiek prawidłowo pojęcie italika jest tylko podzbiorem pojęcia kursywy.

• Italika, zachowując wszystkie cechy kursywy, zyskała zarazem zalety pisma kaligraficznego. Z tego powodu przyjęła się w całej Europie jako uniwersalne pismo ręczne i była używana przez kilka następnych stuleci. Antykwa niedługo służyła jako pismo książkowe i rychło wyparł ją druk. Jednak piękno i harmonia tego liternictwa sprawiły, że stało się wzorem dla typografów włoskich opracowujących kroje czcionek drukarskich.
• Projektowaniem czcionek zajmowało się wielu wybitnych artystów Renesansu (m. in. Leonardo da Vinci), jednak zasługa stworzenia modelowej antykwy przypadła typografom weneckim z Aldusem Manutiusem na czele. Na jego czcionkach wzorowali się późniejsi słynni drukarze francuscy z najbardziej znanym Claudem Garamondem, a wiele rozwiązań Aldusa przetrwało do dzisiaj w nowoczesnych czcionkach drukarskich i komputerowych. Również Manutiusowi przypada zasługa opracowania pierwszych czcionek kursywnych, zwanych cancellaresca. Zasługi dla rozwoju druku kursywnego położył także krakowski drukarz Hieronim Wietor po raz pierwszy stosując pochyłe wersaliki, czyli kursywną majuskułę.
• Pismo cancellarescha. W 1540 roku w Rzymie Giovanbattista Palatino wydał "Libro nuovo d'imparare a scrivere", w której dokładnie przeanalizował pismo cancellarescha. Podzielił on kreski formujące litery na trzy grupy: testa, czyli krótka a gruba pozioma kreska definiująca górną część litery, traverso, czyli nieco cieńsza pionowa kreska, oraz taglio, czyli włoskowata kreska skośna. Owa gradacja grubości wskazuje oczywiście na kąt trzymania pióra.
• W tym samym roku w Antwerpii analogiczny podręcznik wydał Gerard Mercator, słynny kartograf. Podręcznik Mercatora różnił się w jednym punkcie od włoskich poprzedników: napisany był całkowicie po łacinie, a więc łatwiej zrozumiały dla nie znających włoskiego czytelników na północ od Alp. Książka Mercatora była pierwszym podręcznikiem italiki poza Włochami, wkrótce pojawiły się następne.

• Książka pełniła w średniowieczu rolę podstawowego narzędzia pracy i źródła wiedzy dla osób jej poszukujących. Księgi spisywano głównie w klasztornych skryptoriach, z czasem powstawały w miastach wyspecjalizowane warsztaty kopistów. Oczywiście uniwersytety i kancelarie dworskie nie mogły się bez nich obejść stąd też je tam kopiowano.
• Książki pisano na pergaminie lub papierze, który pojawił się w Europie około drugiej połowy XII wieku, a rozpowszechnił się zwłaszcza w XIV stuleciu. Książki średniowieczne były bogato zdobione, pojawiały się w nich miniatury, inicjały, bordiury, strony pokrywano ozdobami roślinnymi, motywami zwierzęcymi lub małymi kompozycjami o alegorycznej symbolice. W XV wieku zaczęły się pojawiać książki blokowe lub ksylograficzne (ksylograf).
• Za sprawą Johanna Gutenberga nadeszła era książki drukowanej.
• XVI w - Pergaminowy rękopis czeski pisany bastardą

1600 rok – koniec zapotrzebowania na księgi rękopiśmienne.

• Z chwilą wynalezienia druku ówczesne rękopisy stanowią wzór dla pierwszych ruchomych czcionek.
• Pierwodruki, czyli inkunabuły, naśladują księgi pisane ręcznie.

• Gotyckie pismo prawie wszędzie wychodziło z użycia. Prawie wszędzie, bowiem wyjątek stanowiły Niemcy. Tam określenia "gotyk" nie uważano bynajmniej za obraźliwe. W końcu (jak sądzili renesansowi humaniści) gotyk był wkładem germańskich ludów w kulturę Europy.
• W Niemczech również wychodziły podręczniki kaligrafii, ale propagowały one pismo gotyckie. W 1538 roku Johann Neudörfer, kaligraf kancelarii cesarskiej pochodzący z Norymbergi, wydał "Ein gute Ordnung und kurtze Unterricht..." (tytuł jest znacznie dłuższy). Jest to podręcznik kaligrafii gotyckiej,
• Szesnastowieczna minuskuła gotycka nie różni się specjalnie od wcześniejszej tekstury, przyjęło się jednakże stosować do niej nową nazwę: frakturv; być może ze względu na owe łamiące się linie wielkich liter.

• jest to właśnie ten styl pisma, którego Polacy uczą się w szkole z elementarza.

Biegłość ręki kaligrafa - zdobienia i pismo zwane l'anglaise.

• W 1574 roku Guliantonio Hercolani opublikował w Bolonii podręcznik kaligrafii liustrowany tablicami wykonanymi metodą miedziorytu. Sam Hercolani nie prezentował nowego pisma, lecz styl opracowany kilka lat wcześniej przez Giovanni Francesco Cresciego.
• Cresci, kolejny kaligraf kancelarii papieskiej, w 1570 roku opublikował podręcznik "Il scrtittore perfetto", gdzie prezentował pismo wykonane cieńszym piórem niż klasyczna cancellarescha, niektóre litery łączyły się ze sobą, a laski wysokich liter zakończone były pętelkami wypełnionymi atramentem.
• Wprowadzony przez Cresciego styl był w modzie przez kilkadziesiąt lat, natomiast wprowadzona przez Hercolaniego zmiana techniki reprodukcji miała dramatyczny wpływ na dalszy rozwój tego, co było reprodukowane, czyli kaligrafii. Miedzioryt faworyzuje cienkie linie, a kaligrafowie, tworząc pod miedziorytnika, zaostrzyli bardziej pióro. Powstało pismo pisane piórem tak ostro zakończonym, że praktycznie wszystkie linie są włoskowate, a różnice w grubości można uzyskać jedynie przez większy nacisk pióra. Ostro zakończone pióro dłużej trzyma atrament, co pozwala na wykonanie kilku liter bez odrywania pióra od papieru, a to z kolei skłania do łączenia liter i robienia (niewypełnionych) pętelek przy laskach.
• Nastała też moda na dekorowanie strony esami-floresami demonstrującymi biegłość ręki kaligrafa. Nie jest jasne kto pierwszy wprowadził ten styl pisma. Jak się zdaje najstarszy znany podręcznik, wydany w 1608 roku w Awinionie, napisał Lucas Materot. Holenderski kaligraf Jan van den Velde w wydanym w 1605 roku podręczniku "Spieghel der Schrijfkonste" prezentuje podobne pismo, acz nadal stosuje wypełnione pałkowate laski na wzór Cresciego.
• Kaligrafia – 1570 r.
  Materot miał chyba świadomość innowacji, skoro nazwał swoje pismo bastarde legere a la francoise plus courante que les precedentes, czyli "lekka bastarda francuska płynniejsza niż poprzednie". Ciekawe, że pismo się rozpowszechniło, ale Materot został nawet we własnym kraju zapomniany;